Bẫy "chi phí chìm": Còn thở là còn gỡ?

“Mình đã bỏ quá nhiều vào rồi, giờ mà dừng lại thì uổng quá.”

Nếu bạn từng có suy nghĩ như vậy về một điều gì đó, coi chừng nhé! Có khi bạn đã rơi vào bẫy chi phí chìm.

MỤC LỤC

Bẫy chi phí chìm là gì

Bẫy chi phí chìm (sunk cost fallacy) là một cái bẫy tâm lý khiến chúng ta tiếp tục đầu tư thời gian, tiền bạc, công sức… vào một việc gì đó chỉ vì đã lỡ đầu tư quá nhiều vào nó, dù việc đó đã không còn hiệu quả, hợp lý hoặc phù hợp nữa.

Ví dụ:

Đã mua vé xem phim, nhưng phim dở tệ. Tuy nhiên vẫn ráng ngồi xem tới hết vì “đằng nào cũng mua rồi”.
Đã dành 4 năm học ngành kế toán, dù rất chán và không phù hợp, nhưng vẫn ráng theo nghề vì “đã học rồi, bỏ thì phí”.
Đã đổ hàng trăm triệu vào một startup không đi tới đâu, nhưng vẫn tiếp tục “đốt tiền” vì “mình đã đầu tư quá nhiều để bỏ ngang”.

Gọi đây là một cái bẫy vì chi phí chìm là những thứ đã mất rồi, không lấy lại được. Việc cứ tiếp tục chỉ để “gỡ gạc” những gì đã mất… có thể khiến ta mất thêm nhiều hơn: thời gian, tiền bạc, cơ hội mới, và cả sự an yên trong lòng.

Cách nhận biết bạn đã … mắc bẫy

Để nhận ra một tình huống có phải là bẫy chi phí chìm hay không, ta cần phải nhìn nhận lại từ một góc độ khác, tách biệt cảm xúc và các yếu tố đã qua, và đánh giá tình huống một cách khách quan.

Dưới đây là những dấu hiệu giúp bạn nhận ra bẫy chi phí chìm:

1. Quá chú trọng vào những gì đã bỏ ra

Bạn thường xuyên nghĩ về những gì mình đã đầu tư vào, như thời gian, tiền bạc, công sức… và cảm giác tiếc nuối nếu từ bỏ. Khi ta cảm thấy “không thể bỏ được vì đã mất quá nhiều” mà không nhìn vào lợi ích có thể đạt được từ việc thay đổi quyết định, đó có thể là dấu hiệu của bẫy chi phí chìm.

2. Cảm giác phải “gỡ gạc”

Bạn cảm thấy như mình đang chơi trò đánh cược và muốn tiếp tục cho đến khi “gỡ lại” phần đã mất. Điều này thường dẫn đến việc bạn làm một điều mà bạn biết rõ sẽ không mang lại kết quả tốt, nhưng vẫn cố gắng vì muốn khôi phục những gì đã mất.

3. Mối liên hệ yếu với kết quả hiện tại

Bạn không còn thấy thích thú hoặc có động lực trong việc làm, nhưng vẫn tiếp tục vì lý do đã bỏ quá nhiều. Lúc này, bạn cần tự hỏi: “Nếu bây giờ chưa đầu tư gì vào, liệu tôi có chọn làm điều này nữa không?” Nếu câu trả lời là không, đó là dấu hiệu rõ ràng của bẫy chi phí chìm.

4. Chưa xem xét các lựa chọn thay thế

Bạn không tìm hiểu hoặc không mở lòng với các lựa chọn khác vì cảm giác “đã tốn quá nhiều”. Khi bạn không nhìn thấy các cơ hội mới, mà chỉ bám vào điều đã làm, bạn có thể đang bị kẹt trong bẫy này.

5. Quyết định không phản ánh mục tiêu lâu dài

Khi bạn quyết định tiếp tục một điều không hiệu quả, nhưng đó chỉ là vì bạn đã đầu tư vào nó, không phải vì nó mang lại giá trị lâu dài cho bạn. Quyết định tiếp tục này không dựa trên các mục tiêu hiện tại hoặc tương lai, mà chỉ là vì những gì đã qua.

Ví dụ minh hoạ:

Một doanh nghiệp đã đầu tư nhiều vào một dự án nhưng không đem lại kết quả: Nếu họ vẫn tiếp tục đầu tư vì sợ mất cái đã bỏ ra, nhưng không xem xét lại mục tiêu ban đầu hay các cơ hội khác, họ đang rơi vào bẫy chi phí chìm.
Một người đang trong một mối quan hệ không hạnh phúc: Họ cảm thấy không thể bỏ đi vì đã gắn bó lâu dài, dù rõ ràng cảm xúc không còn. Nếu không nhìn nhận được điều này, họ có thể mắc kẹt trong mối quan hệ đó chỉ vì “đã đầu tư cả thanh xuân vào đó”.

Lỡ đâu chưa đến lúc hái quả, chứ không phải mắc bẫy?

Làm sao để biết rằng việc mình từ bỏ không phải là một sự lãng phí?

Câu hỏi này thường vang lên khi ta đứng giữa hai ngả đường – tiếp tục hay dừng lại – và trong lòng tràn đầy tiếc nuối với những gì đã qua.

1. Chúng ta không thể biết chắc 100%.

Và đó là bản chất của cuộc sống: không có tấm bản đồ rõ ràng, không có chỉ dẫn chính xác sẵn sàng đặt ngay ngắn trên bàn cho bạn. Nhưng chúng ta có thể học cách lắng nghe, quan sát, và ra quyết định tốt hơn từ bên trong chính mình.

2. Hãy tự hỏi: mình đang “đi tiếp” bằng điều gì?

Bằng hy vọng có phần mơ hồ? Ví dụ: “Biết đâu mai sẽ khác?”, “Có người đã thành công sau 10 năm mà…”
Hay bằng sự tiến bộ cụ thể? Ví dụ: “Mình đang cải thiện từng ngày”, “Mình đã hiểu hơn về khách hàng”, “Tài chính đang khả quan hơn”, “Mình đang có một tập khách hàng trung thành dù chưa nhiều”…

Hy vọng không kèm theo hành động hiệu quả chỉ là niềm tin mù quáng. Nhưng nếu bạn thấy rõ sự tiến bộ dù nhỏ thì có thể, bạn đang trong mùa gieo và chăm, chứ chưa tới mùa gặt.

3. Sự khác biệt giữa “kiên trì đúng hướng” và “cố chấp trong mù quáng” là gì?

Có những dữ liệu thực tế cho thấy bạn đang tiến gần mục tiêu, dù chậm.
Bạn còn động lực, còn thấy ý nghĩa, còn học được điều gì đó mỗi ngày từ hành trình ấy.
Bạn không mòn mỏi, cạn kiệt, hoặc đánh mất bản thân mà vẫn đang sống đúng với mình.
Bạn đã thử nhiều cách khác nhau, không chỉ lặp lại 1 cách cũ với mong đợi mới.

Nếu những điều trên còn tồn tại thì có thể bạn chưa đến mùa gặt, nhưng bạn đang gieo trồng đúng cách rồi đấy.

4. Cuối cùng, hãy tin vào “cảm giác bên trong” – không phải cảm xúc nhất thời.

Bạn không cần phải chắc chắn 100% mới được quyền quyết định.

Bạn chỉ cần đủ hiểu bản thân, đủ lắng nghe và đủ trách nhiệm với bất kỳ con đường nào mình chọn.

Dù đó là đi tiếp hay dừng lại, chỉ cần nó đến từ sự tỉnh thức, không phải hoảng loạn, từ sự hiểu biết, không phải trốn chạy, thì bạn không cần phải sợ lỡ mất điều gì. Vì thứ đáng thuộc về bạn, bạn sẽ luôn tìm được cách đến với nó.

Đọc thêm: Dừng lại là bỏ cuộc hay là buông đúng lúc?